پاکستان کې د ماشومانو نړيواله ورځ په داسې حال کې نماځل کيږي چې د سرکاري شمېرو ترمخه د سکولونو نه بهر ماشومانو شمېره 28 ميلينو ته رسېدلې ده. د ماشومانو د حقونو فعال وايي، د سکولونو نه بهر ماشومان اکثره په مزدورو، مشقت اخته شي او يا بيا د جنسي تيريو ښکار شي.

تېر کال د پاکستان پخواني صدر عارف علوي د 28 ميلينه ماشومانو شمېره په خپله ويلې وه، چې د سکولونو نه بهر دي.

سږ کال د فرورۍ په میاشت کې د يونیسف په رپوټ کې ويل شوي وو، پاکستان په نړۍ کې دويم لوی هيواد دی چرته چې د پينځو کالو نه تر 16 کالو پورې ماشومان د سکولونو نه بهر دي.

پوهان وايي غربت، د تعليمي ادارو نشتوالی او په سکولونو کې د بنيادې اسانتياو کمی هغه علتونه دي چې له امله یې اکثره ماشومان د تعليم لړۍ قطعه کړي.

د ماشومانو د حقونو فعال ډاکټر خليل ډوګر وايي، "که ماشومان سکول ته نه ځی نو بیا یا خو مشقت کوي يا بیا خیرات غواړي که وګورو نو زمونږ په ټولنه کې ورځ تر بلې د سکولونو نه بهر ماشومانو شمیره زیاتیږي، بل حکومت هم تعلیم دپاره ډېر بجټ نه ساتي نه حکومت تعلیم سنجیده اخلي ځکه چې دلته که هريو حکومت راشي نو کوشش کوي په څه طریقه خپل موده پوره کړي، تعلیم وړومبی ترجیح پکار ده او دې د پاره باید چې کوټلې تګلاره جوړه کړی شي".

د ماشومانو لپاره د ملګرو ملتونو د ادارې يونسيف د کال 2024م د شمېرو ترمخه په ټول پاکستان کې تعليم نه بې برخې ماشومانو زياته شمېره د جينکو ده.

په صوبو کې د سکول نه بهر ماشومانو شمېر په پنجاب کې تر ټولو زیات دی، خو د ابادۍ په حساب دغه شرحه بیا په بلوچستان کې ترټولو زیات یعنې 65 فیصده ماشومان د سکولونو نه بهر دي.

د خېبر پښتونخوا حکومت د شمېرو له مخې په خېبر پښتونخوا کې څلور نیم میلینه ماشومان د سکولونو نه بهر دي، په دې کې نزدې یو میلین ماشومان د قبايلي ضلعو دي.

د ماشومانو د حقونو فعال وايي، پاکستان کې د ماشومانو د حقونو خوندي کولو دپاره د حکومت لخوا د پارليمان د لاري يو شمېر قوانين جوړ شوي دي خو عملي کولو کې يي ګڼ شمېر خنډان موجود دي چې له امله يې ماشومان د خپلو قانوني او بشري حقونو نه بي برخي دي.

د بشري حقونو وزارت د ماشومانو د ژغورنې مشره ربعيه هادي وايي، "اکثره سکولونه لرو پرتو سیمو کې دي او لارې یې ټیک نه وي نو ځکه مور پلار نه غواړي چې ماشومان یې غېر محفوظه سفر وکړي، بیا دلته دا کلتور جوړ شوی، چې د جینکو تعلیم باره کې خلک خبرې کوي نو مور پلار یې سکول ته نه لیږي اوس هم په ټولنه کې دا فکر دی چې هلکان د تعلیم په ځای څه هنر زده کړي، چې بيا ورته روزګار کول اسان وي، دغه شان په سکولونو کې د استادانو نشتوالی هم د ماشومانو د تعلیم نه د محرومۍ لوی سبب دی".

کار پوهان وایي، په کوم رفتار چې د پاکستان ابادي سېوا کيږي، په هغه رفتار وسیلو کې او بیا په خصوصي ډول د تعلیم څانګه کې اضافه نه کیږي.

په پاکستان کې حکومت په دې وروستیو کې د تعلیم بیړنی حالت اعلان کړی دی خو د خېبر پښتونخوا په ډېرو قبايلي ضلعو کې د ترهګرۍ په پېښو کې ويجاړ شوي او په بمونو الوځول شوي د جينکو سکولونه لا هم حکومت بېرته نه دي جوړ کړي.

د پاکستان د حکومت لخوا په ورچويل پرایوېټ نېټ ورک يا وي پي اېن باندې د بندیز لګولو په فيصله د سېنېټ د کمېټۍ غړو د ناخوښۍ څرګندونه کړې، او د انټرنېټ ورکوونکو کمپنيانو يوې اتحادیې خبرداری ورکړی، چې د وي پي اېن د بنديز فيصله د ټولنې د بيلولو خطر لري.

له دې وړاندې ایمنسټی تیک هم د پاکستان دې فیصلې باندې اندېښنه ښکاره کړې او د عامو خلکو د بنيادي حقونو خلاف ګرځولې وه.
وايرلیس اېنډ انټر نېټ سروس پروایډرز ایسوسي اېشن مشر شهزاد ارشد د حکومت لخوا په وي پي این د بندیز د اعلان په اړه ويلي، د دې پرېکړې څخه به هغه خلک ډېر اغېزمن شي، چې په انټرنېټ کار کوي، لکه د آی ټي مصنوعات بهر ليږي، د انټرنېټ د لارې کاروبار کوي يا تعليم ترلاسه کوي.

اسلامي نظرياتي کونسل هم وړاندې د وي پي اېن استمال غېر شرعي ګرځولی او د کونسل دغه بیان باندې نه يواځې د انټرنېټ کاروونکو بلکې د بشري حقونو فعالو هم سختې نيوکې کړې، بلکې اکثر ديني عالمانو پرې هم تنقيد کړی وو.

د پاکستان د پوځ سر لښکر جنرل عاصم منیر هم وړاندې ويلي وو چې د غلط معلوماتو خورول يو چیلنج جوړ شوی دی، او د ټولنیز رسنیو له لارې انتشار خورول کيږي.
ځينې حکومتي وزیران وايي ترهګر د خپلو کارروايانو دپاره د انټرنېټ استعمال کوي.

د ډيجيټل حقونو فعال هارون بلوڅ وايي، په ټولنیر رسنیو د بندیز پحقله د حکومت دريځ هر وخت بدلیږي اوس په وي پي اېن د بندیز لويه وجه د رای په اظهار بندیز لګول دي، دغه شان بیانونو او د اسلامي نظریاتي کونسل له لارې فتوو له امله نړۍ په پاکستان پورې خندا کوي.

د نوموړي په خبره، د خلکو د اواز غلي کولو دپاره دا د ملا او پوځ د اتحاد يو نوی مثال جوړ شو، په وي پي اېن او ټولنيزو رسنيو د بنديز يواځينی مقصد د خلکو غږ خاموشه کول دي.

د پاکستان د کورنيو چارو وزارت وايي، ترهګر د وي پي اېن استعمال کوي، او د سېنېټ د کمېټۍ د غړو د ناخوښۍ وروسته بيا هم حکومتي وزیرانو په دغه اړه کوم وضاحت نه دی کړی.
خود انفارمېشن ټیکنالوجۍ پحقله د کمېټۍ يو غړي د تپوس په ځوا کې د پاکستان ټیلي کمیونېکشن مشر مېجر جنرل(ر) حفيظ الرحمان ويلي، بلوچستان صوبه کې پوځي عملیاتو له وجې انټرنېت تړل شوی او 30م نومبر پورې به پاکستان کې غېر رجسټرډ وي پي اېن هم بند کړل شي.
تازه رپوټونه وايي، پاکستان کې بلیو سکاي نومي ټولنیز رابظو ویب پاڼې ته رسايي هم مشکل شوې ده او د ا وړومبی ځل نه دی، چې پاکستان کې دغه شان يوه وېب پاڼه تړل شوې ده.

سږ کال د فرورۍ د میاشتې راهسې پاکستان کې په اېکس (پخواني ټويټر) هم بنديز لګول، د وي پي اېن بغېر نه چلیږي، او د وي پي اېن مخالفت کوونکي حکومتي مشران هم خپلې رای په اېکس هم د وي پي اېن له لارې ورکوي.

د پښتونخوا صوبې قبایلي ضلعه خېبر کې يو ځوان داسي ګلونه کرلې دي چې د خپل ژوند معاش یې ورسره ښه کړی دی. د زراعتو محکمې په دغه ترهګرۍ ځپلې سیمه کې خواؤشا 60 ځوانانو ته د ګلونو کرلو تربيه ورکړې او بيا یې مارکيټ سره پيوست کړي، چې د ګلونو د کروندوې له لارې یوه معقوله ګټه وټه ترلاسه کړي.

د ګلونو کرونده د نړۍ په ډېرو هیوادونو کې د روزګار او اقتصادي پرمختګ یوه مهمه سرچینه ګڼل کیږي خو په پاکستان کې بیا لا د ګلونو کروندې اؤ د دې لارې د وګړو اقتصاد جوړولو ته په ریاستي کچه هغسې پاملرنه نه ده شوې لکه څنګه چې د نړۍ په نورو هیوادونو کې کیږي.

څېړونکي وایي اوس د پاکستان دننه ورو، ورو د ګلونو کروندې ته د حکومت او غېر دولتي سازمانونو مخه را اوښتي ده اؤ هڅې کیږي چې کرونده ګر د ښو تخمونو د کر اؤ د هغې نه غوره حاصلاتو سره اشنا کړل شي.

27کلن محمد اسلم اپريدی چې د خېبر ضلعې د باړې د شين درنګ سیمې اوسيدونکی ځوان دی او د پلار نيکه له وخت نه په زميدارۍ کې بوخت دی دوي به وړاندې د کوکنارو یا د ډوډې لاقانونه فصل کرلو خو اوس یې د "ګليډ" په نوم د ګلونو کرونده پيل کړې ده.

اسلم اپريدی وایي څو کاله وړاندې د خوراک او زراعتو د نړيوال سازمان ايف اې او په مرستي سره ورته د زراعتو محکمې تربيه ورکړه او د ګليډ ګلونو تخمونو یې ورکړل.

هغه وایي اوس د دې ګلونو کرونده کوي اؤ له دې لارې د ژوند مالي چارې په ښه توګه پرمخ روانې دي.

د اسلم اپریدي په وینا ګليډ سپين رنګ کې ګل دی او چې کله دا وشکولی شي نو نور رنګونه ورته هم ورکړی کيدای شي.

د محمد اسلم اپريدی په خبره"دې کې خو ښه قيمتي او اعلا کوالټۍ والا رنګ وایټ کلر (سپين رنګ) دی او د هغې وجه دا ده چې په هغې مختلف قسم رنګونه بيا خيژي، نارنجي رنګ دی، زيړ دی او سور کلر دی".

محمد اسلم په یو ګل د نورو رنګونو د ختلو په اړه وایي"مختلف قسم رنګونه بالټي کې واچولی شي او بیا دا سټکونه (ډانډي) په هغې کې کيښودلی شي نو د هغې مطابق رنګ ټولو ګلانو ته وخيژي او نن سبا د دې نرخ ديرش ،دوه ديرش روپۍ دی".

څيړونکي وایي چي د ګليډ ګلونو کرونده په هغو سيمو کې کيږي چرته چي د تودوخې درجه د 25 نه تر 35 سنټې ګريډو پوري وي او زمکه ورته شګلنه او کاڼيزه پکار ده.

د قبایلي ضلعې خېبر د باړې تحصيل د زراعتو د محکمې مشر شرافت علي ډیوه ته وایي چي په دې سيمه ترهګري تېره شوې او ولس یې په مالي توګه اغيزمن شوی او د دوي د بيا بحالۍ لپاره دوي ته د کروندي داسې زمينه برابروي چي دوي پرې خپل معاش مخ په وړاندې بوځي.

هغه وويل، "دا خو مالومه خبره ده چي په دي سيمه ترهګري تيره شوي او دا خلک بې کوره شوي وو، حکومت او د زراعت محکمې کوششونه وکړل او دغه زميدار واپس مونږ دې خپلو زمکو ته راوستل او دوي ته مونږ ټريننګونه (تربیې) ځکه ورکړل چي د راويتي طريقو نه پيداوار نه شي ترلاسه کولی کوم چي دا نن سبا ساینسي طريقې دي. نو مونږ ضروري وګڼله چي د ټريننګونو له وجي به د دوي معيار پورته شي".

کۀ څۀ هم د زراعتو محکمې د زمکې په لږ مقدار د ګليډ ګلونو د کرلو هڅه کړې خو د اسلم اپريدي دغې ګلونو ته په کتو نور کرونده ګر هم غواړي چي دغه ګلونه وکري ځکه چې مالي ګټه یې زياته ده.

د شين درنګ اوسيدونکې افشان علي ډيوه ته وایي"زمونږ ښې ځمکې دي خو کۀ تاسو وګورئ نو په دې کيکر او ازغي دي، داسې ښه انتظامات نشته او د دې ګل په باره کې به ووایم چې دا خو ډير ښه تخم او بوټی دی پکار ده چي مونږ له هم راکړل شي ځکه چې مونږ د ترهګرۍ نه اغيزمن شوي يو او مونږ ته هم موقعه پکار ده".

د کرکېلې کارپوهان وایي چي د ګليډ تخم د لسم اګست نه تر شلم اګست پوري کرل کيدای شي او د دي لپاره ضروري ده چي د تخم په مينځ کې د نهو سنټي ميټرو نه تر يو فټ او دغه رنګ يوې پولې نه بلي پورې دوه فټه واټن وساتلی شي نو پيداوار به یې ښه وي.

د زراعتو ماهرین وایي دا ګل پوره لمر ته اړتیا لري، خو په ډېره توده سیمه کې یې نیم سیوری هم زغملی شي.

ماهرین وایي د یاد ګل د کرلو په لومړیو مرحلو کې یې منظم اوبه کول اړین دي، خو د ګلانو پرانیستلو پر وخت باید د اوبو ورکولو اندازه کمه شي.

د ګلیډ ګلونه په باغونو، کورونو، او غونډو کې د ښکلا لپاره کارول کیږي اؤ ددې تر څنګ د ودونو، مېلمستیاوو، او مذهبي مراسمو لپاره د دې ګل ګلدانونه کارول کیږي.

د پاکستان نارامه خېبر پښتونخوا صوبه کې د ګل/دوشنبې راهسې په بنو او خیبر ضلعو کې لږ تر لږه د ۱۹ پوځیانو د وژلو خبرونه تر لاسه شوې دي. پوځ يواځې په بنو کې د ۱۲ امنيتي عسکرو وژنه تاييد کړې ده.

د پاکستان پوځ منلې، په ۱۹م نومبر د بنو په مالي خېل کې د پوځ او اېف سي ځواک په ګډه پوسته وسله وال او ځانمرګی بريد شوی، ۱۲ امنیتي عسکر پکې وژل شوي، په وژل شوو کې لس پوځيان او دوه د اېف سي ځواک عسکر دي.

د امنيتي سرچينو ترمخه اته نور پوځیان د خیبر ضلعې باغ-میدان مرکز کې د وسلوالو سره په نښته کې وژل شوي دي.

د پاکستان پوځ د بنو د پېښې په اړه ورکړي خبر کې ويلي، امنیتي ځواکونو د تحریک طالبان پاکستان شپږ وسله وال هم وژلي دي، د پاکستان پوځ تحريک طالبان پاکستان د خوارج په نوم يادوي.

خو پوځ د خېبر د پېښې په اړه په رسمي ډول څه نه دي ويلي.

د دې وړاندې د پاکستان بله نا ارامه صوبه بلوچستان کې تېره هفته بلوڅ بېلتون غوښتونکو اووه پاکستاني پوځیان وژلي وو.

د امنیتي سرچینې او ځایي خلکو د وینا له مخې، د بنو د برید په مهال دغه مرکز کې تر 30 پورې امنیتي عسکر موجود وؤ او وسله والو سره یې د شپې تر ناوخته جګړه روانه وه چې پکې جنګي هیلي کاپټر هم کارول کېدو.

سرچېنو ډیوه ته ویلي چې په پېښه کې پینځه عسکر سخت ژوبل شوي هم دي چې د علاج لپاره پوځي روغتون ته رسول شوي اؤ د روغتون سرچېنو د دوؤ عسکرو حالت د اندېښنې وړ بللی دی.

د افغانستان د پولې تر د څنګ قبایلي ضلعې خېبر په لرې پرته سیمه تېراه کې هم د وسله والو سره یوه نښته کې د اتوؤ پاکستاني عسکرو د وژل کېدو رپورټونه مخې ته راغلي،

د نړیوالې خبري شبکې اې ایف پي د رپورټ تر مخه دا نښتې د باغ میدان مرکز تر څنګ هغه وخت شوي چې وسله والو دغلته په یو پوځي کمپ برید وکړو.

سرکاري سرچینو ویلي چې د تېراه په نښتو کې د اتوؤ امنیتي عسکرو د وژل کېدو تر څنګ درې نور عسکر ژوبل شوي هم دي.

په دې برید کې د نهو وسله والو د وژل کېدو اطلاعات هم مخې ته راغلي دي.

په خېبر پښتونخوا کې په امنیتي ځواکونو دا خونړي بریدونه څو ساعته وروسته له هغې شوي چې د نهې په ورځ د پاکستان د وزيراعظم شهبازشريف په مشرۍ کې د نیشنل ایکشن پلان د اېپکس کمیټې غونډې کې په بلوچستان کې د فعالو ترهګرو ډلو پر ضد د پوځي عملیاتو کولو منظوري ورکړل شوه.

د اېپکس کمیټۍ په غونده کې د ترهګرۍ ضد قامي ادارې (نېکټا) د بیا فعالولو او په قامي او صوبایي استخباراتي همکارۍ او د ګواښونو ارزونې مرکزونو پر جوړولو هم اتفاق شوی دی.

په غونډه كې دا فيصله هم شوې چې د ترهګرۍ په ضد د مرکزي حكومت په هداياتو عمل كولو دپاره به د صوبايي اېپکس كمېټو تر څارنې لاندې ضلعي رابطه كمېټې جوړولی شي.

وزيراعظم شهبازشريف د اېپکس کمیټې غونډې ته خپله وینا کې وویل چې څو کاله وړاندې دوی په ترهګري قابو موندلی و خو کله نه چې ترهګري بیا زياته شوه نو نړۍ دوی ته پیغورونه ورکوي.

د نیشنل ایکشن پلان د اېپکس کمیټې غونډې ته خپله وینا کې ښاغلي شهباز شریف وویل، چې په خېبرپښتونخوا او بلوچستان كې د ترهګرۍ له وجې خلک اندېښمن دي۔

پاکستان کې د شخړو او امنيت د مطالعاتو څيړنيزې غېر حکومتي ادارې پاکستان انسټيتیوټ فار کانفلیکټ اینډ سیکورټي سټډیز (پېکس) د وروستي رپورټ ترمخه په اکتوبر کې د پاکستان دننه ترهګریزو بریدونو کې 198 کسان وژل شوي چې پکې 98 ترهګر ، 62 امنيتي چارواکي او 38 عام وګړي وو۔

د پېکس د پورټ ترمخه په مجوعي حملو کې 87 فيصده په خېبر پښتونخوا کې شوي چې 117 تنان پکې ژوند دلاسه ورکړی دی

چارواکي وایي د بنو په مالي خیل سیمه کې د پوځ په مرکز تېره شپه د وسله والو لخوا شوي برید کې لږ تر لږه 11عسکر وژل شوي اؤ پینځه نور ژوبل شوي ، په ژوبلو کې هم د دوؤ عسکرو حالت مرګونی ښودل شوی.

تېره شپه د خېبر پښتونخوا په جنوبي ضلعه بنو کې د مالي خېل په سیمه کې د پوځ په یو مرکز وسله والو برید کړی ؤ .

د امنیتي سرچینو له مخې وسله والو لومړی ځانمرګی برید کړی ؤ او د دې وروسته وسله وال پوځي مرکز ته ننوتلي وؤ.

د امنیتي سرچینې او ځایي خلکو د وینا له مخې، د برید په مهال دغه مرکز کې تر 30 پورې امنیتي عسکر موجود وؤ او وسله والو سره یې د شپې تر ناوخته جګړه روانه وه چې پکې جنګي هیلي کاپټر هم کارول کېدو.

ډیوه ته د امنیتي سرچینو نه ترلاسه شوي معلومات ښیي چې برید کې 11عسکر عسکر وژل شوي اؤ پینځه نور ژوبل شوي دي.

د وژل شوؤ عسکرو پېژندګلو د عمران فاروقي،طماس ،جاوید ، باسط،امان الله ، شاه زمان،صفدر،اعجاز، اسد،حسیب اؤ عثمان په نومونو مخې ته راغلې ده.

سرچېنو ډیوه ته ویلي چې په پېښه کې پینځه عسکر سخت ژوبل شوي هم دي چې د علاج لپاره پوځي روغتون ته رسول شوي اؤ د روغتون سرچېنو د دوؤ عسکرو حالت د اندېښنې وړ بللی دی.

ځېنو ازادو سرچېنو د شورو یا چهارشنبې په سهار ډیوه ته پخلی کړی چې د وژل شوؤ عسکرو شمېره 15ته رسېدلې ده.

د پاکستان پوځ لا په رسمي توګه په دې اړه څه نه دي ویلي اؤ نه هم لا تر اوسه کومې وسله والې ډلې ددې برید ذمه واري قبوله کړې ده.

په بنو کې په امنیتي پوسته د برید څو ساعته وروسته له هغې شوی چې د نهې په ورځ د پاکستان د وزيراعظم شهبازشريف په مشرۍ کې د نیشنل ایکشن پلان د اېپکس کمیټې غونډې کې په بلوچستان کې د فعالو ترهګرو ډلو پر ضد د پوځي عملیاتو کولو منظوري ورکړل شوه.

د اېپکس کمیټۍ په غونده کې د ترهګرۍ ضد قامي ادارې (نېکټا) د بیا فعالولو او په قامي او صوبایي استخباراتي همکارۍ او د ګواښونو ارزونې مرکزونو پر جوړولو هم اتفاق شوی دی.

په غونډه كې دا فيصله هم شوې چې د ترهګرۍ په ضد د مرکزي حكومت په هداياتو عمل كولو دپاره به د صوبايي اېپکس كمېټو تر څارنې لاندې ضلعي رابطه كمېټې جوړولی شي.

وزيراعظم شهبازشريف د اېپکس کمیټې غونډې ته خپله وینا کې وویل چې څو کاله وړاندې دوی په ترهګري قابو موندلی و خو کله نه چې ترهګري بیا زياته شوه نو نړۍ دوی ته پیغورونه ورکوي.

د نیشنل ایکشن پلان د اېپکس کمیټې غونډې ته خپله وینا کې ښاغلي شهباز شریف وویل، چې په خېبرپښتونخوا او بلوچستان كې د ترهګرۍ له وجې خلک اندېښمن دي۔

پاکستان کې د شخړو او امنيت د مطالعاتو څيړنيزې غېر حکومتي ادارې پاکستان انسټيتیوټ فار کانفلیکټ اینډ سیکورټي سټډیز (پېکس) د وروستي رپورټ ترمخه په اکتوبر کې د پاکستان دننه ترهګریزو بریدونو کې 198 کسان وژل شوي چې پکې 98 ترهګر ، 62 امنيتي چارواکي او 38 عام وګړي وو۔

د پېکس د پورټ ترمخه په مجوعي حملو کې 87 فيصده په خېبر پښتونخوا کې شوي چې 117 تنان پکې ژوند دلاسه ورکړی دی